Onder de vleugels van de Argentijnse-Israëlische dirigent-pianist Daniel Barenboim opende in Berlijn De Musikkindergarten met als lijfspreuk: ‘Geen muzikale opvoeding, maar opvoeding door middel van muziek.’ Niet dat we Berlijn met Antwerpen willen vergelijken, maar toevallig draagt het Antwerp Symphony Orchestra deze boodschap ook uit onder de noemer ‘educatie & outreach’, waarmee het orkest jaarlijks meer dan 25.000 mensen bereikt. ‘De toegang tot klassieke muziek makkelijker maken, ook voor wie anders niet naar onze concertzaal komt,’ vat coördinator Isabel Vermeulen de missie samen.
Die zaal, de Koningin Elisabethzaal, heeft sinds de verbouwing in 2016 de beste akoestiek van het land en kan makkelijk concurreren met de beroemdste orkesthuizen van Amsterdam en Wenen. Maar niet iedereen vindt vanzelfsprekend de weg naar een klassieke concertzaal. Daarom heeft het Antwerp Symphony Orchestra een uitgebreid programma opgezet om ieder segment van de samenleving kennis te laten maken met de grote componisten. ‘Met onze educatieve werking betrekken we scholen al vanaf de derde kleuterklas. We leren ze hoe een orkest in elkaar zit en zij gaan zelf aan de slag met instrumenten. Het programma maakt niet uit, de kinderen zijn ontvankelijk voor alle mogelijke symfonische muziek. Al doende kan je het beste leren, vinden we. Elke week ontvangen we een of meerdere klassen. Het mooie eraan is dat jonge kinderen heel direct zijn. Vinden ze iets te luid, dan houden ze hun handen tegen de oren.’
Een aantal keer per jaar vult de zaal zich ook met klassen uit het lager onderwijs. Scholen vanuit heel Vlaanderen stromen dan toe voor de populaire KIDconcerten. ‘Het is een uniek concept in België, want we spelen met een voltallig orkest voor deze kinderen. De Elisabethzaal is dan met haar bijna tweeduizend plaatsen tot de nok gevuld. En nog hebben we een wachtlijst.’ Klassieke muziek niet cool? Daar denken kinderen duidelijk anders over.
Het Antwerp Symphony Orchestra onderschat zijn jonge bezoekers dan ook niet. ‘We hebben gemerkt dat we elk repertoire voor alle leeftijden kunnen spelen. Maar we gaan ook zelf op verplaatsing naar de scholen en gaan bewust in gesprek met een school wanneer we merken dat de leerlingen minder vertrouwd zijn met ons. Dan laten we de kinderen intensief kennismaken met verschillende instrumenten. Het verschil met de klassieke muziekacademies is dat we hier niet één op één werken, maar in groep. Zo ervaren ze meteen wat het is om in een orkest te spelen. Bovendien geven we niet eerst notenleer, kinderen krijgen onmiddellijk een tuba of een cello in handen. Later brengen we alle groepjes samen en leren ze van de dirigent het orkestmechanisme.’ Isabel Vermeulen noemt het haar stokpaardje. ‘In dit opMaatorkest komt alles samen. We gaan naar de mensen toe en we bereiken ook een groter publiek dan enkel de middenklasse.’ Die kennismaking werpt zijn vruchten af. Isabel krijgt weleens bericht dat een kind een viool heeft gekocht en is begonnen met muziek te spelen dankzij deze introductie. Maar het zijn niet enkel de leerlingen die een portie muziek heerlijk vinden. ‘Ook de leerkrachten zijn aangenaam verrast. Soms krijgen we de schroom weg om zelf in de klas muziek te maken of te zingen. Een van de scholen van het opMaatorkest nomineerde zelfs onze dirigent als leraar van het jaar, zo’n indruk had het project gemaakt. En onlangs belde een directrice me nog op. Ze had door ons voor de eerste keer een klassiek concert bezocht. De Eerste Symfonie van Gustav Mahler had haar even helemaal in haar hoofd doen wegdwalen, alsof ze in de natuur werd ondergedompeld. Heerlijk om te horen dat we de liefde voor muziek bij iedereen aanwakkeren.’
De helende, sterke kracht van muziek is al lang bekend en krijgt nu ook stevige voet aan de grond in de wetenschap. Volgens neurobioloog Dick Swaab helpt Mozart premature baby’s sneller uit de couveuses, omdat zijn werk een gunstig effect heeft op de ademhaling en de zuurstofverzadiging. Al zijn jong én oud gebaat met een symfonie.
Op Spotify heeft de stichting Alzheimer Nederland afspeellijsten samengesteld met muziek uit de jaren ’30-’40, ’50-’60 en, de leeftijden schuiven helaas op, ’70-’80. Want de muziek die iemand heeft gehoord in de leeftijdsperiode tussen 15 en 25 jaar laat de diepste indruk na. Daarom worden alzheimerpatiënten zo blij van liedjes uit hun jeugd. Muziek is dus een ontzettend positieve prikkel voor het brein die oude herinneringen niet alleen kan activeren, maar ook mensen opnieuw kan laten communiceren. Daarom trekt het Antwerp Symphony Orchestra met het Mobiel-project naar woonzorgcentra om grijze breinen en benen te doen bewegen. ‘Maar niet alleen woonzorgcentra, ook gevangenissen komen aan bod. Klassieke muziek voor iedereen nemen we heel letterlijk.’
Eén categorie bleek een uitdaging te zijn: tieners. ‘We vroegen ons af hoe we hen meer zouden kunnen betrekken. Daarop lanceerden we de Muziekfabriek. Omdat deze generatie snel afgeleid is door onder meer hun telefoongebruik, besloten we om hen niet in het publiek, maar middenin het orkest te plaatsen. En dat werkt. Ze zijn zo overdonderd dat ze heel geconcentreerd kijken naar wat er allemaal gebeurt. In combinatie met observatieopdrachten houden we hun aandacht vast.’
Nederlandse instellingen staan in hun educatieve werking een stuk verder dan Vlaanderen, omdat de overheid er de lat hoger legt. Maar het Antwerp Symphony Orchestra legt die uit zichzelf hoog. ‘We hebben als pionier in Vlaanderen een lange traditie van educatieve projecten en we vullen nu vooral aan wat ontbreekt in ons aanbod. We spelen hier ook in op de vraag van scholen. Daar komt trial-and-error bij kijken.’ Door te experimenteren en steeds bij te sturen leert het Antwerp Symphony Orchestra veel bij over de beleving van klassieke muziek en wat de drempels vormen om een concert bij te wonen. ‘Vaak zijn het niet de financiële middelen, maar het sociale aspect dat de grootste belemmering vormt en mensen tegenhoudt. Kwetsbare groepen hebben meestal geen netwerk om samen naar een voorstelling te gaan en achteraf iets te drinken. Die eenzaamheid duwt hen van ons weg. Door in de Antwerpse wijken verenigingen aan te schrijven en mensen via welkomtickets uit te nodigen, proberen we daar iets aan te doen. Want muziek is bij uitstek een krachtige manier om verbinding te creëren.’
Het volledige programma educatie & outreach is te vinden op www.antwerpsymphonyorchestra.be/nl/projecten. De KIDconcerten zijn ideaal om met het hele gezin te beleven.